این گفت‌وگو از دیگر مجموعه گفت‌وگوهای خانم «زهرا سلیمانی‌اقدم» با محوریت کتاب‌های تازه منتشرشده است.

 گروه دهکده جهانی-پایگاه تحلیلی بنیاد باران: ابراهیم افشار پژوهشگر حوزه اطلاع‌رسانی، استادیار دانشگاه اصفهان و نایب‌رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران است. از او آثار متنوعی هم در حوزه تألیف و هم ترجمه منتشر شده است. کتاب دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی به سرویراستاری او، برنده جایزه کتاب سال ایران شد. به تازگی نیز دو اثر از او یا عناوین «مبانی پژوهش کیفی (فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای)» و «درآمدی بر علم تصمیم‌گیری» ترجمه و توسط نشر نی منتشر شده است. کتاب دوم ماه گذشته وارد بازار کتاب شد، کتابی که درباره اهمیت تصمیم گیری و علم مربوط به آن سخن می‌گوید. کتابی که می‌تواند به ما بگوید تا کنون زندگی ما دستخوش تصمیمات چه کسانی بوده. کتابی که به افراد در رأس قدرت نشان می‌دهد که تصمیمات آنها اگر بر اساس خرد نباشد چه فجایعی را می‌تواند به بار آورد. این کتاب ما را نسبت به تصمیماتمان حساس‌تر می‌کند.

***

• اولین و مهم‌ترین سوال در رابطه با کتاب «درآمدی بر علم تصمیم گیری» عنوان آن است. آیا واقعاً می‌توان از علمی ‌به عنوان علم تصمیم‌گیری سخن گفت؟ این علم چه تاریخچه و پیشینه‌ای دارد؟ و از چه مجموعه و زیر مجموعه‌هایی تشکیل شده است؟

این کتاب دستورالعمل تصمیم‌گیری نیست، بلکه رفتار تصمیم‌گیری انسان‌ها و معنای آن را در نزد آنها بر پایه دهه‌ها پژوهش علمی ‌گزارش می‌کند. به این معنی، بله، علم تصیم‌گیری وجود دارد. ولی به معنایی که احتمالا مورد نظر شما است، یعنی علمی‌که به انسان بگوید چطور «علمی» تصمیم بگیرد، نه.

اتفاقا این کتاب در واکنش به مدل‌های عقلانی تصمیم گیری- آنگونه که در ادبیات بازاری مدیریت در مبحث «برنامه‌ریزی علمی» و «برنامه‌ریزی استراتژیک» – تبلیغ شده است، نوشته شده است و از همان آغاز این مدل‌ها را ساده‌انگارانه و خیالی اعلام کرده است.

من به عنوان یک‌ آماتور این کتاب را سال‌ها پیش خوانده و در پایان‌نامه‌ام از آن استفاده کرده بودم. خواندن آن شگفت‌زده‌ام کرد؛ زیرا پیش از آن، همانند بسیار دیگر، تصور ساده‌انگارانه‌ای از تصمیم‌گیری داشتم و تصمیم‌گیری را فقط ابزار می‌دیدم برای رسیدن به اهداف تعیین شده. با خواندن این کتب چشمم به ابعاد دیگر از این فعالیت اساسی انسان باز شد که پیش از آن به فکرم نمی‌رسید. از این رو فکر کردم لازم است این متن به فارسی برگردانده شود تا فارسی‌زبانانی مثل من، که فقط با ادبیات بازاری تصمیم‌گیری آشنا هستند،  نیز آن را بخوانند و درک واقعبینانه‌تر و ژرف‌تری از تصمیم‌گیری به دست آورند.

بنابر این، از تاریخچه این علم چیزی  نمی‌دانم. فقط می‌دانم که نویسندۀ کتاب دانشجوی هربرت سایمون (۱۹۱۶-۲۰۰۱)، برنده جایزه نوبل در علم اقتصاد، بوده است. سایمون در مورد همین کتاب اینگونه اظهار نظر کرده است:

«با بیش از نیم قرن پژوهش و نگارش، مارچ بیش از هرکس دیگر تصویری بی‌پیرایه از چگونگی تصمیم‌گیری آدمیان را در سازمان‌ها، با تمامی‌عدم قطعیت‌ها، حیله گری‌ها، بی‌منطقی‌ها، شور و شوق‌ها، جهالت‌ها، و حتی بازیگوشی‌ها به ما نشان می‌دهد. مارچ در این کتاب بصیرت ژرف خود را از فرایند تصمیم‌گیری جمع‌بندی کرده است و مفاهیم  بسیار کاربردی را در مورد وظیفه دشوارِ تصمیم‌گیریِ همراه با هوشمندی با ما درمیان می‌گذارد» (برگرفته از لفاف کتاب به زبان انگلیسی)

به طریق اولی، در مورد، به قول شما، زیرمجموعه‌های این علم، همانقدر می‌دانم که در فهرست مندرجات کتاب‌ آمده است. قاعدتاً چون این کتاب درآمدی بر علم مذکور اعلام شده است، زیرمجموعه‌های آن باید در چارچوب همین فهرست مندرجات باشد.

• از اهمیت تصمیم‌گیری بگویید و اینکه چرا باید به علم مربوط به آن بها داده شود؟

پاسخ این سئوال روشن است و بعید می‌دانم کسی در مورد اهمیت آن تردید داشته باشد. تصمیم‌گیری یک فعالیت اساسی بشر است. تمام اعمال انسانی، کوچک و بزرگ، روزمره یا تاریخ‌ساز، فردی، گروهی، سازمانی، یا اجتماعی، همه محصول تصمیم‌گیری است. تنها رفتارهای ناخودآگاه هستند که از قلمرو تصمیم‌گیری بیرون‌اند. از این رو موضوع تصمیم اهمیت دارد زیرا همه تأثیر تصمیم‌هایی را که خود می‌گیرند یا برایشان گرفته می‌شود، بر مقدراتشان تأیید می‌کنند.

• آشنایی با علم تصمیم‌گیری را بیشتر برای چه کسانی مفید می‌دانید؟

کتابی که ترجمه کرده‌ام البته یک اثر دانشگاهی است. متنی همه‌خوان نیست. دانشجویانی که درس تصمیم‌گیری را انتخاب کرده باشند به خواندن و تأمل برآن نیاز دارند. البته همراه با توضیح‌ها و شرح‌های استاد متخصص و وارد. زیرا این کتاب  تقریرات کلاسی نویسنده است. درک و جذب مطالبش برای دانشجو باید همراه با مثال و توضیح باشد.

این کتاب قطعا به مطالعات دانشجویان رشته‌های اقتصاد، مدیریت، و علوم سیاسی مربوط و به بصیرت آنها از چونی و چرائی تصمیم‌های اهل اقتصاد و مدیریت و سیاست می‌افزاید. حدس میزنم برای دانشجویان رشته‌های فلسفه و روان شناسی و تاریخ نیز جالب باشد و به کارشان بیاید.

• به نظر شما با مطالعه و آشنایی با این علم چه مسائل و مشکلاتی را می‌توان مرتفع کرد؟

خب! فرض می‌کنم شناخت انسان از خودش هرچه صائب تر و ژرف تر باشد، برخردمندی اعمالش افزوده می‌شود و کمتر دچار توّهم می‌شود. با خواندن این کتاب خواننده این فرصت را پیدا می‌کند که دریابد تصمیم‌هائی که می‌گیرد، چه فردی و چه جمعی، و با کمک هر ابزار  یا مدلی، چه اندازه  می‌تواند از کمال به دور باشد. این کتاب به آدم‌هائی که در قدرت هستند و می‌توانند با تصمیم‌های خود مقدرات یک مردمی‌را رقم بزنند، می‌فهماند سرچشمه تصمیم‌هائی که می‌گیرند تا چه حد می‌تواند برای خودشان ناشناخته، و از خردمندی‌ای که  خود را به آن متصف می‌دانند، به دور باشد.